BÓC TÁCH MÌNH RA VÀ QUÁN SÁT CHÍNH MÌNH

 

Là chính mình mãi, đeo mãi cái tên của mình, sống mãi với một vấn đề của mình, quen thuộc mãi với cái thằng tôi hay cái con tôi của mình: như thế, nhiều khi kể ra cũng hơi... bị phát mệt. Phải chi có lúc nào đó, mình bỗng hoá thành người khác, mang một cái tên khác, sống một cuộc đời khác, có những mối tương quan khác, chắc có lẽ cũng hơi... được vui chăng? 

* * *

Nhưng nếu nhớ lại phương pháp trị liệu của trường phái Gestalt. Trường phái Gestalt cho rằng trong mỗi con người có bao nhiêu ấm ức dang dở. Những ấm ức dang dở tạo nên những mảng trống, những lỗ hổng rời rạc không ăn thông thống nhất với nhân cách tổng thể, toàn diện. Vì thế, trị liệu theo Gestalt là lôi những mảnh trống, những lỗ hổng, những rời rạc lạc điệu ra, đối thoại với chúng, gặp gỡ chúng, và từ đó, "nối lại tình cũ nghĩa xưa"... Ta đã từng chứng kiến những cuộc đối thoại với chiếc ghế trống như thể đối thoại với những cái tôi khác của chính mình. Cuộc đối thoại đó phải thường dẫn tới sự nhận mặt chính "người bạn" thân yếu nhất từ xưa tới nay, vẫn sống xít xao với mình, vẫn ở chung ăn uống nằm ngồi với mình, vẫn chia vui cộng khổ với mình những khốn khổ mà mình vừa không nhận ra, vừa thấy ghét "nó" quá.

Thực ra, trường phái tâm lý nào cũng thế, đều công nhận rằng mỗi người chúng ta vừa là một vừa là nhiều. Mỗi người là một, vì mỗi người đều là một chủ thể riêng biệt, tự quyết, tự trách nhiệm, có số phận riêng, có hoàn cảnh, môi trường riêng... 

Nhưng mặt khác, mỗi người ít nhiều đều là kẻ "đa nhân cách". Trong mỗi chúng ta, vẫn có một đứa trẻ thơ tung tăng vô tư vô lự. Trong mỗi chúng ta, vẫn đang có một ông già hay một bà già khó tính khó nết kỳ quặc. Và trong mỗi chúng ta, vẫn cò một kẻ nghiêm trang, đạo mạo, đàng hoàng, đứng đắn, nghiêm trang, đúng mực... Dù sao, đó cũng chỉ là một lối nhìn. Còn có những lối nhìn khác, đều cho thấy rằng trong mỗi người, thực ra, đang có khá nhiều người... 

Thì trở lại với trường phái Gestalt của Fritz Perls. Đồ đệ của Fritz Perls - (Kempler) - chẳng chia ra con người có 5 tầng nhân cách đó sao: tầng xã giao, tầng đóng kịch, tầng bế tắc, tầng sôi sục nổ tung, và tầng Chân Chính Tự Do. Mỗi con người đều cùng một lúc có cả 5 tầng nhân cách đó, nhưng tuỳ theo sự kiện hắn đã ứng xử với những "mảnh vụn dang dở" của hắn như thế nào, hoà hợp thống nhất được với những "mảnh vụn dang dở" của hắn tới đâu, thì hắn sẽ sống thiên về tầng nào, đọng nhân cách mình lại ở lối sống xã giao hay lối sống cứng ngắc nhập vai đóng kịch ở giữa cuộc đời... 

* * * 

Nói dài dòng lôi thôi như vậy, để trở về với câu chuyện ban đầu: Tại sao ta lại không có thể gặp gỡ với một người khác nhỉ? Tại sao ta lại không có thể lâu lâu, đóng vai người khác, trở thành người khác, sống một con người khác? Nếu hoàn toàn đóng vai người khác, là chạy trốn chính mình. Nhưng trong chính ta, đang có những "người khác", một thứ "người khác" vừa thân quen, vừa khó chịu, vừa... biết đâu, rất cần thiết cho chúng ta. 

Ta hoàn toàn có thể BÓC TÁCH một ngưởi khác trong ta ra khỏi ta, để rồi, ta ngắm nhìn hắn, quán sát hắn, nói chuyện với hắn, giải quyết hay dở phải trái rất nhiều vần đề với hắn.

Dường như, cái khốn khổ thực sự của mỗi người là không dám bóc tách một (hay những) con người khác ra khỏi mình, để rồi quán sát, theo dõi, lập luận và yêu thương hắn. Ta với "hắn" cứ đồng nhất hoá với nhau. Và khi đồng nhất hoá với nhau, thì ta cứ đương nhiên để hắn lôi ta đi, kéo rị ta xuống, dìm chết ta trong vũng lầy cô độc, hoặc đẩy ta tới sự bất mãn, cuồng nộ, sợ hãi...

Ta với hắn, thực ra chưa chắc đã là một. Đó chỉ là một mảng khác, một con người khác trong ta, sống chung với ta. Nay, ta dám thân ái, bình tĩnh bóc tách hắn ra trước mặt, tức LẤY KHOẢNG CÁCH với chính mình, LẤY KHOẢNG CÁCH với nỗi sợ, nỗi buồn, nỗi lo, LẤY KHOẢNG CÁCH với tính tình, cách ứng xử... Và ta để cho TA, một kẻ thân ái nhưng bình thản và khách quan, một kẻ thấu hiểu sáng suốt nhưng không khen chê phê phán, để cho cái TA đó chiêm ngắm, quan sát, tìm hiểu, lần ra cái lẽ tương đối và nhân quả nào đã tạo ra những cái mảng "ta" như thế. Và bỗng nhiên, ta khách quan hơn với chính ta. Ta sẽ bình an thanh thản hơn với chính ta. Ta sẽ hiểu biết ta, ta sẽ chấp nhận dược ta, ta sẽ tha thứ cho ta, và ta sẽ sống chung hoà bình cách điềm đạm, thân ái mà sáng suốt với ta. 

Hầu như đại đa số con người torng nhân loại đều tự đồng nhất hoá với những mảng tối, mảng dang dở của chính mình. Vì thế, KHÔNG MẤY AI BIẾT MÌNH. Và cũng vì thế, ai cũng khư khư sống trong những vỏ bọc đóng kịch của mình. Mỗi người cứ có sao thì sống vậy. Và càng nguy hiểm hơn, khi những vỏ bọc được đánh "son phấn" hoá trang sặc sỡ tốt đẹp với những đạo đức, nhiệt thành, lý thuyết, phân minh... Thường xuyên biết LẤY KHOẢNG CÁCH VỚI CHÍNH MÌNH, tức là, từ nay sẽ sống NHẠY BÉN VÀ HIỂU BIẾT hơn với những vấn đề của mình.

* * *

Tâm kịch cũng là một cuộc lấy khoảng cách với chính mình như thế. Và hy vọng rằng, chơi tâm kịch, chúng ta càng đạt tới một khả năng dễ dàng nhạy bén hơn với chính mình, mau mắn tách bóc mình ra khỏi chính mình mà quán sát nó, để rồi, cư xử với "nó" cho thân ái và hợp tình hợp lý hơn.

Sách Vô Môn Quan, cuốn sách nêu ra những "công án" thiền, có kể về hoà thượng Thoại Nham Ngạn (khoảng thế kỷ thứ 9):

Hàng ngày tự kêu: Ông chủ! Rồi tự đáp: Dạ!

Lại nói: Tỉnh táo nhé! Rồi lại tự thưa: Dạ!

Rồi lại tự nói: Mai kia mốt nọ đừng để người gạt nhé! - Dạ!

Thiền sư Vô Môn bình: Lão Thoại Nham tự bán tự mua, bịa ra lắm đầu thần mặt quỉ. Cớ sao vậy? Một lão kêu, một lão dạ, một lão tình táo, một lão không bị người gạt. Ngó kỹ té ra không lão nào là thật lão...

Vô Trú, 1999.

TÂM KỊCH, CUỘC CHƠI RẤT THẬT!

                    Anh cứ ngỡ đùa vui trong chốc lát

                   Nào ngờ đâu đùa mãi đến điêu linh

                                   (Bùi Giáng)

Chúng ta đến với tâm kịch, thường là đến một cách rất ư... trầm trọng: Ta biết có một lãnh vực tâm lý ứng dụng mới mẻ, nay muốn được học, được 'nghiên kíu' cách nghiêm túc, bài bản. Hoặc ta đang có những vấn đề cụ thể, bức xúc trong tính tình, trong quan hệ, hy vọng rằng tâm kịch sẽ giải quyết cho ta... 

Tốt thôi! Quá tốt thôi! Nhưng có lẽ, bước vào tâm kịch, thái độ hoặc những mục đích nghiêm trang nghiêm trọng đó còn cần phải đi kèm với một thái độ biết... chơi rỡn nữa. Hình như ở độ sâu xa và nền tảng, tâm kịch không thích giải quyết những chuyện 'thực tế cụ thể' cho ta lắm đâu. Tâm kịch mong ước cung cấp cho ta một thái độ sống, một lối nhìn mới về cuộc sống, từ đó, ta sẽ có những cung cách và những hành vi ứng xử thích hợp, sáng tạo, hồn nhiên, uyển chuyển, mà cũng đầy tha thiết mãnh liệt hơn gấp bội phần nữa. 

Tâm kịch là một cuộc chơi rất thật, để khi bước trở lại với cuộc đời, ta sẽ sống thật một cách rất chơi. Nói cho có vẻ nghiêm túc một chút, những cuộc chơi tâm kịch có thể giúp chúng ta tìm lại sự sáng tạo, hồn nhiên, tự do.

Trong mỗi ông già hoặc bà già là chúng ta đang ngồi ở đây, thực ra vẫn ẩn chứa một chú bé thơ (cô bé thơ) đầy hồn nhiên, đầy tự do, đầy sáng tạo. Chất hồn nhiên, tự do, sáng tạo xưa nay vẫn hoàn toàn đầy đủ nơi chúng ta, vẫn là một năng lực dào dạt tràn đầy nơi chúng ta, vẫn là một sức sống tiềm ẩn nhưng chan chứa như một đại dương dâng trào trong chúng ta. Nhưng chỉ vì, khi luôn phải đối đầu với cuộc sống có những 'thực tế cụ thể' ra như quá bức bách, quá nghiêm trọng, quá mòn mỏi, riết rồi chúng ta phải trở thành 'người lớn quá người lớn' từ lúc nào không biết. Chúng ta cắm mắt cắm mũi cách nghiêm trọng mà đối phó. Cuối cùng, chúng ta trở thành người lớn một cách trầm trọng, khốn khó, lặt vặt, mệt mỏi, vùi sâu chôn chặt một con người thật đầy tự do, sáng tạo, hồn nhiên trong chính mình.

Trẻ thơ là kẻ sáng tạo, hồn nhiên, tự do. Vì trẻ thơ là kẻ chơi đùa. Chơi, với trẻ thơ, là cách sống thật nhất, chan chứa nhất, dào dạt nhất, thiết tha và phong phú nhất. Trẻ thơ chơi và khám phá ra luật chơi. Trong khi chơi và tuân thủ luật chơi, trẻ cũng có thể phải u đầu sứt trán, cũng có thể bị 'dí' và bị thua, nhưng đàng nào trẻ cũng hết mình, bay bổng mà rất thật, rất thật mà cũng rất là cuộc chơi lung linh với bao nhiêu ngạc nhiên, kỳ thú. 

Người lớn là kẻ TRẦM TRỌNG HOÁ mọi sự. Mọi sự đều trở nên rất nghiêm trọng, nghiêm trang, cứng ngắc, chấp nhặt đến khốn khổ. Người lớn cứng ngắc chấp nhặt cách nghiêm trang nghiêm trọng với thành công, với thất bại, với hạnh phúc, với nỗi đau, với tình yêu, với tình ghét, với sum họp, với biệt ly, với thánh hạnh, với tội lỗi, với quan niệm, với lập trường, với tôn giáo, với triết lý, với lý tưởng, với luân lý, với hèn yếu, với lỡ lầm, với buông tuồng, với mệt mỏi, với cô đơn, với hiện tại, với tương lai, với quá khứ, với đủ thứ hầm bà lằng rất nghiêm trọng nghiêm trang bức bách... 

Trong qui luật Âm Dương của cuộc đời, những gì là một chiều, một mặt, thì sẽ thiếu sự sống. Sự sống viên mãn tràn trề là một cuộc Hoà Điệu giữa những nguồn năng lực ra như rất trái chiều, rất nghịch lý với nhau. Âm phải hoà Dương thì mới có sự sống. Cũng vậy, sống kiểu trẻ thơ mãi cũng không được, mà phải làm người lớn, để đụng, để chạm, để mang, để vác cuộc đời. Nhưng nếu những đụng chạm mang vác của người lớn mà lại không ăn thông với chất trẻ thơ vui đùa hồn nhiên, sáng tạo, tự do thì người lớn chẳng bao giờ trở thành người lớn đích thực. Họ sẽ là những kẻ lố bịch với những vai tuồng cứng ngắc, hoặc lầm than khốn khổ với những sự cố họ gặp. Một người lớn trọn vẹn là dám... chơi đùa ngay với nỗi đau quằn quại của chính mình, là kẻ dù sống giữa bao nhiêu khốn khổ sinh lão bệnh tử của cuộc đời mà vẫn để cho tất cả những thứ đó ăn thông với chân tính hồn nhiên ngây thơ như sức sống tiềm tàng mà mãnh liệt, như một thứ quê nhà ngàn năm êm ấm. Bấy giờ, chất trẻ thơ lại là nguồn 'nội lực' dồi dào cho người lớn.

Biết đâu, lúc này chúng ta cần 'học lại' để trở thành trẻ thơ, hầu có thể làm người lớn cách đích thực. Tâm kịch là một cung cách sống lại hồn trẻ thơ như thế. 'Sân khấu tâm kịch' là sân khấu của những tấn tuồng đời, sân khấu của những tiếng cười và tiếng khóc, của những hể hả và tiếng nấc lặng im, của những hạnh phúc và đau đớn, mộng tưởng và thất bại, yếu đuối và lỡ lầm, nuối tiếc và nhớ thương, sự chết và sự sống, sum họp và chia phôi, ngu si khờ dại và khôn lanh quỉ quyệt, dập dờn hồn ma bóng quế và những nỗi cô đơn khắc khoải... Những nỗi đời cứ tràn trụa trên sân khấu tâm kịch. Ta đem chúng ra, ta sống với chúng, ta chiêm ngưỡng ngắm nghía chúng, trên hết, ta dám tung hứng chúng như một trò chơi lung linh, như một tấn tuồng thiết tha huyền diệu, như một lần ta dám chơi một trận sống thật đến tha thiết đắm say. Ở đó, ta tha hồ khóc cười la hét múa may cho hết mình cho đã thèm cho chất ngất...

Sân khấu tâm kịch là một 'cuộc rỡn tan tành xương máu' (từ của Bùi Giáng). hay đúng hơn, dám lấy những sự tan tành xương máu đem trở thành một cuộc rỡn đùa rất mực thiết tha đắm đuối. Ta đem cái bi kịch cuộc đời ra mà chơi mà rỡn cách nghiêm trang thành kính mà thú vị. Chính trong thể điệu chơi giỡn thiết tha thành kính thú vị, bi kịch lại trở thành niềm bi tráng, thành cuộc chiến thắng, thành độ cao lớn, sâu rộng, đẹp đẽ, phong phú, giá trị của kiếp người. 

Phải chăng, cuộc chiến thắng thực sự của thân phận con người lại hệ tại việc này: dù giữa muôn khốn khổ đớn đau nấc nghẹn, ta vẫn có một ánh mắt mới, một thái độ mới. Đó là, ta dám thấy và dám sống cuộc đời này như một Tấn Kịch đắm đuối lung linh, một Tấn Kịch kỳ diệu đến lạ lùng thú vị... Bấy giờ, nỗi bi kịch tưởng như rất cô đơn của ta lại đang trở thành một dòng sông thao thiết tuôn chảy, tuôn chảy hoà vào biển cả của sự đồng điệu, của sự cảm thông, vì thực ra, 'diễn viên' nào của tấn tuồng đời mà chẳng như ta, và chẳng là ta: tất cả đều đang cùng sống những bi kịch lạ lùng diệu vợi của kiếp làm người.

Vô Trú